آیه تبلیغآیه ۶۷ سوره مائده به نام «آيه تبليغ» مشهور شده است. فهرست مندرجات۱.۱ - محتوا ۱.۲ - زمان نزول ۱.۳ - مناسبت ۱.۴ - محل نزول ۲ - عکس‌العمل پیامبر به نزول آیه ۳ - تهنیت صحابه به علی (ع) ۴ - معنای بلغ در آیه ۵ - معنای آیه در تفاسیر سنی ۵.۱ - نزول آیه در مکه ۵.۱.۱ - نقد نظریه ۵.۲ - امر به ابلاغ بی‌واهمه در مدینه ۵.۲.۱ - نقد نظریه ۶ - نکات مهم در آیه تبلیغ ۶.۱ - موضوع حساس آیه تبلیغ ۶.۲ - مصداق ناس در آیه ۷ - علل نگرانی پیامبر (ص) ۷.۱ - شخصیت قاطع علی (ع) ۷.۲ - کینه برخی از علی (ع) ۷.۳ - سن کم علی (ع) ۸ - منابع مقاله ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - معرفی آیه تبلیغآیه تبلیغ از آخرین آیات نازل شده بر پیامبر می‌باشد. در این آیه خداوند توجه امت را به موضوع بسیار مهمی جلب می‌کند که با کل رسالت برابری می‌کرد. ۱.۱ - محتواآیه تبیلغ در آخرین روزهای حیات پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نازل شده و حضرت را مأمورِ ابلاغ پیامی مهم کرد و حاکی از آن است که اگر پیامبر این پیام را ابلاغ نکند، رسالت خدا را به انجام نرسانده است. ۱.۲ - زمان نزولمفسران شیعه و بسیاری از اهل‌سنت تصریح کرده‌اند که این آیه در سفر حجة‌الوداع در هجدهم ذیحجه سال دهم هجرت در منطقه غدیرخم بر پیامبر نازل شده است. [۵]
الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، ج۲، ص۲۹۸.
[۹]
واحدی، اسباب النزول، ص۱۶۵.
[۱۰]
الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، ج۳، ص۱۱۷.
۱.۳ - مناسبتدانشمندان شیعه با اتکا به روایاتی از امامان علیهم‌السلام و نیز بعضی صحابه پیامبر اکرم، مناسبت نزول آیه را با واقعه غدیر قطعی می‌دانند، [۱۴]
روض‌الجنان و روح‌الجنان، ج۴، ص۲۷۵ـ۲۸۱.
[۱۷]
تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب، ج۴، ص۱۶۷.
در صورتی که علمای اهل‌سنت با ذکر آرای صحابه و تابعین از مناسبت‌های دیگری هم در نزول این آیه سخن گفته‌اند.۱.۴ - محل نزولبنا به روایت دانشمندان شیعه و نیز بعضی علمای اهل‌سنّت، پس از بازگشت رسول خدا از حجة‌الوداع، در منطقه غدیرخم این آیه نازل شد: «یااَیُّهَاالرّسولُ بَلِّغْ مااُنزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ الله یَعْصِمُکَ مِنَ النّاس اِنَّ الله لایهدِی القَومَ الکافِرین» (ای پیامبر آنچه از پروردگارت به سوی تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده‌ای و خدا تو را از (گزند) مردم نگاه می‌دارد). ۲ - عکس‌العمل پیامبر به نزول آیهبعد از نزول آیه تبلیغ، پیامبر به مسلمانان دستور توقف داد و پس از اقامه نماز و ایراد خطبه‌ای، به معرفی علی علیه‌السلام پرداخت و از جمله فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا علیٌّ مَوْلاه». [۲۲]
تفسیر المنار، ج۶، ص۴۶۴ـ۴۶۵.
۳ - تهنیت صحابه به علی (ع)پس از معرفی پیامبر، صحابه از جمله ابوبکر و عمر، این مقام را به علی علیه‌السلام تهنیت گفتند. [۲۵]
تفسیر غرائب‌القرآن و رغائب‌الفرقان، ج۲، ص۶۱۶.
۴ - معنای بلغ در آیهبر این اساس، معنای «بلّغ ما انزل الیک» چیزی جز اعلام و ابلاغ ولایت علی علیه‌السلام نبود و این موضوع قبلاً از طریق وحی به رسول خدا گفته شده بود، اما رسول خدا از نگرانی آن‌که عده‌ای وی را به حمایت از پسرعموی خود متهم سازند، از اعلام آن خودداری کرد. ۵ - معنای آیه در تفاسیر سنیدر تفاسیر اهل‌سنت از احتمالات دیگری در سبب نزول آیه تبلیغ، و به عبارت دیگر معنای «بلّغ ما انزل الیک»، سخن رفته است که دو موردِ آن‌ها از بقیه مهم‌تر است: ۵.۱ - نزول آیه در مکهآیه تبلیغ در مکه نازل شده و غرض از نزول آن سفارش به رسول خدا در ابلاغ حقایق دین به کفار و مشرکان بوده است. ضمناً به موجب برخی روایات، ابوطالب به جهت حفظ پیامبر از گزند دشمنان، برای حضرت مراقبانی گماشته بود، اما پس از نزول آیه تبلیغ رسول خدا مراقبان خود را مرخص کرد و فرمود که خداوند مرا از کید مردم حفظ می‌کند و علاوه بر آن موظف گردید که حقایق دین را بدون واهمه به کفار و مشرکان ابلاغ کند. [۲۹]
جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۴، جزء۶، ص۱۹۸ـ۱۹۹.
[۳۱]
الدر المنثور في التفسیر بالمأثور، ج۲، ص۲۹۸.
۵.۱.۱ - نقد نظریهدر نقد این نظر گفته شده که مفسران اتفاق نظر دارند که سوره مائده در مدینه نازل شده و مطابق روایاتی، آخرین سوره نازله است؛ [۳۴]
سنن‌الترمذی، ج۵، ص۲۶۱.
لذا فرض نزول آیه تبلیغ در مکه و نیز این‌که آیه مزبور طی سالیان دراز بدون الحاق به سوره‌ای خاص به تنهایی خوانده می‌شده یا احیاناً در بایگانی بوده است، فرض درستی نیست. [۳۶]
تفسیر التحریر و التنویر، ج۶، ص۲۵۶.
علاوه بر آن، بعضی صاحب نظران روایاتی را که در خصوص مراقبت از جان پیامبر در مکه است، حدیث غریب و منکر دانسته‌اند. [۳۷]
تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۱۳۲.
۵.۲ - امر به ابلاغ بی‌واهمه در مدینهآیه تبلیغ در مدینه نازل شده و هدف از نزول آن مکلف کردن رسول خدا به ابلاغ بی‌واهمه حقایق وحی به اهل کتاب بوده است. [۳۸]
جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ج۴، جزء۶، ص۱۹۸.
به گفته ابوحیان، «ما انزل الیک» یعنی «ماانزل الیک من الرّجم و القصاصِ الذی غیّره الیهود فی التوراةِ و النصاری فی الانجیل». استدلال وی آن است که سخن در قبل و بعد از این آیه نیز درباره اهل کتاب است و موضوع آیه نباید با موضوع آیات قبل و بعد از خود بیگانه باشد. ۵.۱.۱ - نقد نظریهدر این نظر مناقشه شده است، از آن‌رو که پس از جنگ‌های مسلمانان و یهودیان، از جمله جنگ‌های بنی‌قریظه و خیبر، قدرت و شوکت یهودیان درهم شکست و با تصرف پایگاه‌های آنان و تبعید شماری از آنان به خارج از مدینه، نفوذ آنان از بین رفت. مسیحیان نیز در عربستان، به‌ویژه در مدینه، فاقد قدرت بودند و تنها مقابله مسلمانان با آنان ماجرای مباهله بود، که آن هم به درخواست مسیحیان منتفی شد. پس با توجه به قدرت پیامبر و مسلمانان، آن هم در واپسین سال‌های عمر رسول خدا، موجبی جهت نگرانی آن حضرت از یهود و نصارا وجود نداشت تا سبب واهمه در ابلاغ حقایق دین به آنان گردد. به‌علاوه، آیه تبلیغ از جهت موضوع با آیات قبل و بعد از خود بیگانه نیست، زیرا آیات قبل و بعد از آیه تبلیغ در نکوهشِ یهود و نصاراست و چه بسا آنان تصور می‌کردند که با رحلت رسول خدا، دوران قدرت مسلمانان سپری می‌شود و بار دیگر زمینه نفوذ و سلطه آنان فراهم می‌گردد، اما آیه تبلیغ که درباره تعیین رهبری امت اسلام پس از پیامبر است، بطلان این تصور را آشکار ساخت و این مطلب با آیه «اکمال دین» که پس از اعلام ولایت علی علیه‌السلام نازل گردید، کاملاً مناسبت دارد. ۶ - نکات مهم در آیه تبلیغاز تدبّر در آیه تبلیغ چند نکته به دست می‌آید: ۶.۱ - موضوع حساس آیه تبلیغنخست آن‌که در این آیه، رسول خدا موظف به ابلاغ مطلبی خطیر و حساس گردید، زیرا در صورت ابلاغ نکردن آن، رسالت پروردگار به انجام نمی‌رسید و از این جهت مطلب مورد نظر ارزشی معادلِ اصل نبوت و رسالت داشت. نمی‌توان تصور کرد که مطلب مذکور مطلبی اعتقادی مانند توحید و نبوت و معاد یا موضوعی فقهی از قبیل احکام نماز و روزه و حج بوده است، زیرا سوره مائده از آخرین سوره‌های نازله است و این حقایق پیش از آن به پیامبر نازل و به مردم ابلاغ شده بود؛ لذا در اواخر حیات رسول خدا نوبت به اعلام مطلبی رسید که علاوه بر اهمیت و تازگی آن برای مردم، در جای خود مکمل اصل رسالت به شمار می‌رفت و این چیزی جز طرح رهبری امت اسلامی پس از رحلت پیامبر نبود. ۶.۲ - مصداق ناس در آیهنکته دیگر آن‌که به سبب حساس بودن مطلب مورد نظر، رسول خدا در ابلاغ آن نگرانی به خود راه داده بود، اما خداوند با پیام «والله یَعْصِمُکَ مِنَ الناس» از رسول خدا رفع نگرانی کرد. با توجه به منتفی بودن نزول آیه درباره مشرکان قریش و اهل کتاب، روشن می‌گردد که مصداق «ناس» در آیه تبلیغ، منافقان درون جامعه اسلامی بودند. ۷ - علل نگرانی پیامبر (ص)پیامبر در معرفی علی علیه‌السلام به عنوان جانشین خود به علل مختلف، نگران مخالفت و کارشکنی منافقان بود: ۷.۱ - شخصیت قاطع علی (ع)حضرت علی شخصیتی قاطع و انعطاف ناپذیر شناخته شده بود. [۴۹]
تفسیر روض‌الجنان و روح‌الجنان، ج۴، ص۲۷۶.
۷.۲ - کینه برخی از علی (ع)نو مسلمانانی که علی علیه‌السلام پیشتر در جنگ‌ها بستگانشان را به هلاکت رسانده بود، کینه او را در دل داشتند. ۷.۳ - سن کم علی (ع)مهم‌تر از این موارد، علی علیه‌السلام به هنگام وفات پیامبر، سی و سه ساله بود و پذیرش رهبری او در جامعه‌ای که سن افراد و شیخوخیت ملاک مهمی در تصدی مناصب بود، امر ساده‌ای نبود. این امر در جنگ تبوک نیز که پیامبر اکرم، حضرت علی را به جای خود در مدینه قرار داد یا در واپسین لحظات عمر خود اسامه بن زید را به فرماندهی منصوب کرد، بروز یافت. [۵۰]
تاریخ الطبری، ج۳، ص۱۸۶.
لذا در جریان معرفی علی علیه‌السلام به عنوان رهبر امت اسلام نیز وجود این نگرانی‌ها طبیعی بود، اما خداوند با نزول آیه تبلیغ هر گونه تردید را از رسول خدا زایل ساخت. ۸ - منابع مقاله• محمود بن عبدالله آلوسی، روح‌المعانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی. • ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. • ابن عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴. • ابن عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر‌الکتاب العزیز، ج ۵ (رباط) ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹. • ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، چاپ خلیل میس، بیروت: دارالقلم. • ابوالفتوح رازی، تفسیر روح‌الجنان و روح‌الجنان، چاپ ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷. • محمد بن یوسف ابوحیان، تفسیر البحر المحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب والسنة و الادب، ج ۱، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. • محمد بن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح و هو سنن‌الترمذی، ج ۵، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت: داراحیاء التراث العربی. • عبدالرحمان بن احمد ثعالبی، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶. • عبدعلی بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم (۱۳۸۳ـ ۱۳۸۵). • محمد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، ج ۶، مصر ۱۳۷۵. • سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. • احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خراسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱. • فضل بن حسن طبرسی، اعلام‌الوری بأعلام الهدی، قم ۱۴۱۷. • فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. • طبری، تاریخ الطبری (بیروت). • طبری، جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن. • طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن. • محمد بن مسعود عیاشی، تفسیر العیاشی، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم. • محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، قاهره، چاپ افست تهران. • محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲. • محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج ۳، جزء ۶، بیروت ۱۹۶۵، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش. • علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القّمی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱. • محمد بن محمدرضا قمی مشهدی، تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب، چاپ حسین درگاهی، تهران ۱۳۶۶ـ (۱۳۷۰) ش. • کلینی، اصول کافی. • حسن بن محمد نظام الاعرج، تفسیر غرائب‌القرآن و رغائب‌الفرقان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. ۹ - پانویس۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آیه تبلیغ»، شماره۳۲۵۲. رده‌های این صفحه : اسامی آیات و سور | قرآن شناسی
|